Ұзақ мерзімді демографиялық болжам

Қазақстан халқы өсуді жалғастырады, халықтың орташа жылдық саны 2050 жылға қарай 8,2 млн адамға өсіп, 27,8 млн адамға жетеді.

Болжамның базалық нұсқасында өсу қарқыны жылына 1,1-1,4% шегінде өзгереді, орташа жылдық өсу қарқыны (ОЖӨҚ) 1,3%, оптимистік нұсқасында – 1,4-1,7% (ОЖӨҚ 1,5%), пессимистік нұсқасында – 0,7-1,1% (ОЖӨҚ 0,9%).

2022-2050 жылдары жаңа туған нәрестелер саны 14,3 млн адамды, қайтыс болғандар саны 5,5 млн адамды құрайды. Осылайша, табиғи өсім 8,8 млн адамды құрайды. Алайда, көші-қонның теріс сальдосына байланысты (565 мың адам) 2050 жылға қарай халықтың таза өсімі 8,2 млн адамды құрайды.

Қосымша шараларсыз халықтың өңірара біркелкі бөлінбеуі күшейтілетін болады. 2050 жылға қарай сегіз өңірдің халық саны 869 мың адамға қысқаруы мүмкін, олардың қатарына Абай (92 мыңға), Ақмола (80 мыңға), Қарағанды (99 мыңға), Қостанай (181 мыңға), Павлодар (100 мыңға), Солтүстік Қазақстан (182 мыңға), Ұлытау (15 мыңға), Шығыс- Қазақстан (120 мыңға) облыстары кіреді.

Сонымен қатар, қалған өңірлердегі халық саны 9 млн адамға өсуі мүмкін, оның ішінде Астана, Алматы және Шымкент қалаларында 4,2 млн адамға. Оның үстіне, халық санының өсуі келесі облыстарда күтілуде: Ақтөбе (326 мың), Алматы (800 мың), Атырау (350 мың), Батыс Қазақстан (112 мың), Жамбыл (657 мың), Жетісу (512 мың), Қызылорда (328 мың), Маңғыстау (723 мың) және Түркістан (994 мың адамға).

2050 жылға қарай урбанизация деңгейі 2022 жылғы 62%-бен салыстырғанда 67%-ға жетуі мүмкін. Қала халқының саны 6,6 млн адамға немесе 55%-ға өседі деп күтілуде, ал ауылдық жерлерде өсім 1,5 млн адамды немесе 21% құрайды.

Алдағы жылдары туу көрсеткішінің жылына 390 мың адамнан аз (пессимистік сценарийде 380 мыңнан аз) деңгейіне дейін біршама төмендеуі күтілетініне қарамастан, 2028 жылға қарай 400 мың жаңа туған нәресте деңгейіне қайта қол жеткізу күтілуде, ал 2036-2037 жылдарға қарай олардың саны 500 мың адамнан асып түседі. Қазақстанда жылдық туу көрсеткіші 2050 жылға қарай 600 мың адамға жуықтайды.

2022-2050 жылдары 13,6-дан 16,3 млн-ға дейін (базалық сценарийде 14,3 млн) бала туылады деп күтілуде, оның 64% қалалық жерлерде, 36% ауылдық жерлерде туылады.

Мектеп жасындағы халық саны (6-18 жас) 2027 жылға қарай 5 млн-ға дейін артады, содан кейін шамамен он жылға тұрақтандыру күтілуде, алайда 2036 жылдан 2050 жылға дейін өсу қайта басталады және 2050 жылға қарай олардың саны 6,5 млн-ға жетеді. 1 млн 967 мың адамға өсімінен мегаполистерге 679 мың адам келеді, оның ішінде Астана қаласына – 251 мың, Шымкент қаласына – 250 мың, Алматы қаласына – 178 мың. Түркістан облысында мектеп жасындағы халық санының 342 мың адамға өсуі күтілуде, Жамбыл облысында – 212 мың адамға, Алматы облысында – 211 мың адамға, Маңғыстауда – 190 мың адамға.

Жастар саны (15-28 жас) 2027 жылға қарай 0,5 млн адамға өсіп, 4,1 млн адамды құрайтын болады. 2027-2033 жылдар бойы қосымша өсім 900 мыңға жуық адамды құрайды, ал 2033 жылға қарай жастардың жалпы саны 2022 жылғы 3,5 млн адаммен салыстырғанда 5 млн адамнан асып түседі.

Дегенмен, қазіргі жастардың ең ересек және экономикалық белсенді бөлігі дүниеге келген 1990 жылдардың аяғындағы "демографиялық шұңқырдың" әсерінен 2024 жылға қарай жастар жұмыс күшінің саны 1,8-ден 1,7 млн адамға дейін азаяды деп күтілуде. Алайда 2030 жылға қарай оның саны 2,2 млн адамға дейін, ал 2035 жылға қарай – 2,7 млн адамға дейін өседі. Осылайша, алдағы 13 жылда жастар санының өсуіне ғана байланысты жұмыс орындарына деген қажеттілік 1 млн-ға жуық бірлікті құрайды.

Еңбекке қабілетті жастан асқан халық саны 2030 жылға қарай 25%–ға, ал 2050 жылға қарай - 1,7 есе өседі. Еңбекке қабілетті жасқа дейінгі халық саны 2030 жылға қарай небәрі 2%–ға, еңбекке қабілетті жастағы - 11%-ға өседі, бұл ретте 2050 жылға қарай өсім тиісінше 41% және 36% құрайды. Осылайша, егде жастағы халықтың саны халықтың басқа санаттарына қарағанда көбірек (жылдам) өседі, бұл халықтың қартаюын көрсетеді (орташа есепте).

2050 жылға қарай жалпы (балалар және зейнеткерлік жастағы адамдармен) демографиялық жүктеме коэффициенті Абай, Түркістан және Ұлытау облыстарында 100%-ға жақындайды, ал зейнетақы жүктемесінің коэффициенті (зейнеткерлік жастағы адамдармен демографиялық жүктеме коэффициенті) Қостанай, Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстарында 40%-дан асады.

2034 жылға қарай Қазақстандағы жұмыс күшінің саны 10 млн адамнан асуы мүмкін. 2000-шы жылдардағы "бэби бумы" кезінде туылған ұрпақтың еңбек нарығына келуіне байланысты 2030 жылдан бастап жыл сайынғы жұмыс күшінің өсу қарқыны тездеп, жылына 1%-дан асады. 2050 жылға қарай жұмыс күшінің саны демографиялық көрсеткіштердің динамикасына байланысты 11-12,5 млн адамға жетуі мүмкін, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 18-34% өсімге сәйкес келеді. Бірқатар өңірлерде (негізінен солтүстік, орталық және шығыс) жұмыс күшінің саны 25-тен 45%-ға дейін қысқаруы мүмкін болса, Астана және Шымкент қалаларында оның екі еселенуі күтілуде.